‘વીર કવિ નર્મદ’: એક માત્ર સાહિત્યકાર જેના નામ આગળ લખાય છે ‘વીર’

તા.૨૪મી ઓગસ્ટ- કવિ નર્મદ જન્મ જયંતિ

કવિ નર્મદે લખેલી ‘મારી હકીકત’ ગુજરાતી ભાષાની સર્વપ્રથમ આત્મકથા છે: ગુજરાતી ભાષાની એક ચિરંજીવ સાહિત્યકૃતિ તરીકે ‘મારી હકીકત’ની માનભેર ગણના થાય છે

ગુજરાતી સાહિત્યના અર્વાચીન યુગનો પ્રારંભ કવિ નર્મદથી થયો, એટલે જ નર્મદને ‘અર્વાચીનોમાં આદ્ય’ અને ‘નવયુગના પ્રહરી’નું બિરૂદ મળ્યું

૨૪મી ઓગસ્ટ- નર્મદનો જન્મદિવસ ‘વિશ્વ ગુજરાતી દિવસ’ તરીકે ઉજવાય છે

સુરત:બુધવાર: ‘સહુ ચલો જીવતા જંગ, બ્યૂગલો વાગે; યા હોમ કરીને પડો ફતેહ છે આગે..’ રગરગમાં જોમજુસ્સો ભરી દેનાર આ પંક્તિઓના સર્જક સુરતના પનોતા પુત્ર કવિ નર્મદ, જેમણે કલમને ખોળે પોતાનું સમગ્ર જીવન અર્પણ કરી દીધું, અને કવિ, નિબંધકાર, આત્મકથાકાર, નાટ્યસંવાદલેખક, કોશકાર, પિંગળકાર, સંપાદક, સંશોધક તરીકેની બહુમુખી પ્રતિભાના ધની બન્યા. સાહિત્યસર્જનની સાથોસાથ કવિ નર્મદે સમાજને બદલવા હાકલ કરી અને સમાજની કુરૂઢિઓ, કુરિવાજો સામે બંડ પોકાર્યું હતું, એટલે જ કવિ નર્મદ દુનિયાના એક માત્ર સાહિત્યકાર છે, જેમના નામ આગળ ‘વીર’ લખાય છે.
તા.૨૪મી ઓગસ્ટ એટલે વીર કવિ નર્મદાશંકર લાલશંકર દવેની જન્મજયંતિ. જેમણે વિચારોની આંધીથી ઈતિહાસ સર્જ્યો, જેમણે ગુજરાતી ભાષાનો પહેલો શબ્દકોષ આપ્યો, કવિતાઓ, નિબંધ અને લેખોમાં સત્ય, સંઘર્ષ, ટેક અને નેમથી સાહિત્ય અને સમાજમાં આમૂલ પરિવર્તન આણ્યું એવા વીર કવિ નર્મદને યાદ કરીએ ત્યારે ગુજરાતી સાહિત્યની અસ્મિતાના પ્રતિક અને પ્રખર સુધારાવાદી કવિ, સાહિત્યકારની છબી આપણી સામે તરવરી રહે છે. તેઓ કહેતા કે ‘મને ફાંકડું અંગ્રેજી ન આવડવાનો અફસોસ નથી, પણ કડકડાટ ગુજરાતી આવડવાનો ગર્વ છે..’ ‘જય જય ગરવી ગુજરાત’ની આગવી રચનામાં ગુજરાતનો અમૂલ્ય વારસો અને એની ભવ્યતાને સમાવીને ગુજરાતનું ગૌરવ વધાર્યું, આ અમર રચના આજે ગુજરાતના આબાલવૃદ્ધ સૌની જીભે સાંભળવા મળે છે.

સુરતની દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટી અને શહેરનું સૌથી મોટું મધ્યસ્થ વાંચનાલય એમને નામે છે. નર્મદ જે ઘરમાં રહેતા એ ગોપીપુરા, આમલીરાન સ્થિત બે માળના ઘરને સુરત મહાનગરપાલિકાએ ખરીદી લઈને તેને ‘નર્મદ સરસ્વતી મંદિર’ નામ આપી મ્યુઝિયમ બનાવ્યું છે. આ ઘરને રિનોવેટ કરાવીને ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર લાઈબ્રેરી પણ ઉભી કરવામાં આવી છે.
મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર અને રાજનીતિજ્ઞ કનૈયાલાલ મુનશીએ જેને ‘અર્વાચીનોમાં આદ્ય’ કહ્યા, કવિ સુન્દરમ્‌ જેને ‘પ્રાણવંતો પૂર્વજ’ કહેતા, રામનારાયણ વિ. પાઠકે ‘અર્વાચીન ગદ્યપદ્યનો પ્રહરી’ અને ઉમાશંકર જોશીએ ‘નવા યુગનો નાંદી’ની ઉપમા આપી એવા વીર નર્મદ વિધવા વિવાહ કરીને રૂઢિચુસ્ત સમાજનો ડર રાખ્યા વિના સામા પ્રવાહે ચાલ્યા. હિંદુ ધર્મમાં વ્યાપેલા કુરિવાજો જોઈ નર્મદે ‘હિંદુઓની પડતી’ ગ્રંથ લખ્યો જે સુધારાનું બાઈબલ ગણાયો. વિધવાવિવાહને ઉત્તેજન તો આપ્યું, પણ દાખલો બેસાડવા પોતે એક વિધવા સાથે લગ્ન પણ કર્યાં. તેમના આ પગલાથી ખફા થયેલી નાતે નર્મદને નાત બહાર મૂક્યા હતા.
તા.૨૪ ઓગસ્ટ, ૧૮૩૩ના રોજ તેમનો જન્મ સુરતમાં થયો હતો. સુરતમાં ઈચ્છા મહેતા અને ફકીર મહેતાની શાળામાં અભ્યાસ કરી મુંબઈમાં સરકારી ગુજરાતી નિશાળમાં ભણ્યા. પછી સુરતના નાણાવટના નવલશાના કોઠામાં બેસતી દુર્ગારામ મહેતાની નિશાળે ભણ્યા. ૧૮૪૫માં અંગ્રેજી શાળામાં દાખલ થયાં. ૧૮૫૦માં મુંબઈની ઍલ્ફિન્સ્ટન ઈન્સ્ટિટયુટમાં પ્રવેશ મેળવ્યો, પણ કૉલેજનો અભ્યાસ અધૂરો મૂક્યો. ૧૮૫૨માં રાંદેરની શાળામાં શિક્ષક તરીકે જોડાયા. આ સમયગાળામાં કવિતા પ્રત્યે આકર્ષણ જન્મ્યું. વર્ગમાં શીખવાતી વર્ડઝવર્થના કાવ્યના વર્ણનથી કવિતા અને તેના નિરૂપણનો મોટો પ્રભાવ તેમના પર પડ્યો. ૧૮૫૮માં ઈષ્ટદેવતા ‘કલમ’ને ખોળે માથું મૂકી શિક્ષકની નોકરીમાંથી હંમેશ માટે છુટા થયા. ૨૩મી વર્ષગાંઠથી નર્મદે કાવ્યલેખનનો પ્રારંભ કર્યો, અને ૧૮૬૪ના સપ્ટેમ્બરની પહેલી તારીખે ૩૧ વર્ષની વયે ‘દાંડિયો’ પાક્ષિકનો આરંભ કર્યો. ડાંડિયો એટલે પ્રહરી. તેના પહેલા અંકના પહેલા પાને ‘ડાંડિયો એટલે શું?’ તે સમજાવતી પંક્તિઓ મૂકી હતી: ‘અમાસ નિશ ઘનઘોરમાં ચોરિધાડનો ભોય, ઘરમાં વસ્તી દીપની ને બહાર ડાંડિયો હોય; ડાંડિની મહેનતથી ધજાડાંડિ સોહાય, દેશતણો ડંકો વળી બધે ગાજતો થાય…’

કુરિવાજોના અંધકારમાં ઘેરાયેલા સમાજને જગાડવા માટે લખાતા ‘ડાંડિયા’ના લેખોએ જ નર્મદને ‘સુધારાના સેનાની’નું બિરૂદ અપાવ્યું. સુધારાવાદી પત્રકારત્વથી ‘દાંડિયો’ પાક્ષિકે આગવી ઓળખ મેળવી. પખવાડિક ‘ડાંડિયો’માં તેઓ નિર્ભીકપણે લખતા. સત્ય માટે કોઈ સાથે સમાધાન કરતા નહીં. ગુજરાતી ગદ્યના પિતા કહેવાતા નર્મદના ગદ્યનું સૌન્દર્ય ‘ડાંડિયો’નાં લખાણોમાં જોવા મળે છે. વીર કવિ નર્મદથી સુરતના મૂર્ધન્ય સાહિત્યકાર સ્વ.ભગવતીકુમાર શર્મા ખુબ પ્રભાવિત હતા. ભગવતીકુમારની આત્મકથા ‘સુરત મુજ ઘાયલ ભૂમિ’ શીર્ષક નર્મદની કાવ્ય પંક્તિનો અંશ છે.

કવિ નર્મદ દ્વારા ૧૮૭૩માં ‘નર્મકોશ’ શબ્દકોશનું સર્જન કર્યું. ગુજરાતી ભાષાના શબ્દોનો ગુજરાતી ભાષામાં જ અર્થ આપતા આ ગ્રંથમાં ૨૫,૦૦૦ ઉપરાંત શબ્દો સમાવિષ્ટ છે. ‘નર્મકોશ’ની પ્રિ- બુકિંગની જાહેરખબર જાન્યુઆરી-૧૮૭૩માં ‘મુંબઈ સમાચાર’માં છાપવામાં આવી હતી. જેનાથી પ્રેરિત થઈને લોકોએ આ કોશ મેળવવા બુકિંગ માટે પડાપડી કરી હતી.